Janina dhe Ali Pasha Tepelena, ( Gazeta Letrare e Arteve te Bukura ) Rome 20 Korrik 1844.

 

 Nga vendet e sunduara nga Perandoria Otomane ne Europe,eshte nje zone e gjere e quajtur nga shume kohe me emerin Shqiperi,e cila shtrihet gjate brigjeve te Adriatikut  dhe Mesdheut,ajo eshte e perbere nga ato te Epirit të lashtë, Ilirise të lashtë,nga Akarnania e Etolia. Ka shumë qytete të rëndësishme në këtë rajon, por Janina ja kalon të gjithave disa vite më parë. Balbi flet për këtë kështu: « Janina (Janina e shqiptarëve, gjendet pothuajse në mes të Shqipërisë së Poshtme, në një pozicion shumë të favoreshem, në bregun perëndimor të liqenit të Janines,e ndërtuar mirë, por me rruge te ngushta dhe te shtruar keq, përveç asaj te pazarit.Janina është një qytet i hapur, ku dominojnë dy kështjella të forta, njëra e ndërtuar në gadishullin që shtrihet deri ne liqen dhe tjetra e quajtur Litharitza, e ndërtuar mbi një shkëmb të thepisur që ndodhet në mes të qytetit. Në të parën  kala është ndodhen sarajet e Pashait, i famshëm Ali Pasha qe zakonisht rrinte në një pallat të perfshire brenda saj. Ai kishte ndërtuar gjithashtu një pallat tjetër me madhështi të vërtetë mbretërore në Litharitza: qe ishte pajisur aq sa mundën me artet e Evropës se kultit. Nga një udhëheqës i thjeshtë i klefteve, ai njeri i jashtëzakonshëm kishte arritur gradualisht të sudonte me mjeshteri jo vetëm e sanxhakut të Janines, por edhe i atyre të Delvines,Vlores, Elbasanit dhe Ohrit në Shqipëri, te Trikallës në Thesali. Zot absolut për sa i përket administrimit të brendshëm të atyre krahinave të gjera, duke bërë traktate paqeje dhe aleanca me sovranët e vendeve fqinje dhe me fuqitë kryesore detare të Evropës, që mbanin përfaqësuesit e tyre në oborrin e tij, Ali Pasha  nuk e njohu, përveçse si emer, sovranitetin e Sulltanit, të cilit i paguante një haraç vjetor. Ai kishte mbledhur një flotilje me disa korveta dhe një ushtri prej 20.000 burrash, të organizuar dhe të qeverisur më se mirë se çdo ushtar tjetër osman. I rrethuar në vitin 1822 në kështjellën e Liqenit, ai i dha fund jetës së tij të gjatë në mënyrë të mjerueshme dhe mbretërimit të tij famëkeq për krime. Por historia e paanshme do t'i dëshmojë pasardhësve se, pavarësisht nga tirania e tij mizore, ai despot e kishte bërë Janinën një nga qytetet më të begatë në Perandorine Otomane : popullsia e saj ishte rritur në 40,000 banorë, të cilët ngjanin shumë me qytetet italiane, zakonet e të cilëve kishin,filluar pak nga pak ti pranonin. Aty ishin krijuar jo vetëm disa shkolla fillore, por edhe një shkollë e mesme, ku mësoheshin gjuhët e lashta dhe moderne, filozofia dhe matematika: kishte një bibliotekë publike mjaft të madhe dhe disa tregtarë bënin tregti të dukshme librash. Gjatë katastrofës që i dha fund mbretërimit të Ali Pashes dhe trazirave që pasuan me vone, të gjitha ato institucione letrare u shkatërruan dhe u zhduk tregtia e Janinës dhe industria e saj, e cila tashmë ishte zgjeruar aq shumë. Ky qytet mbase aktualisht banohet nga vetëm disa mijëra shqiptarë dhe hebrenj muhamedanë. Le të shtojmë tani jetën e Ali Pashes siç e lexojmë në Fjalorin e Bazzarinit,: Ali Tepeleni, veziri i Janines, i mbiquajtur Arslan, pra Luani, bëri bujë të madhe në Evropë në fund të shekullit të kaluar dhe në fillim të shekullit të tanishëm, dhe në fakt duhet të konsiderohet si një personazh i pazakontë në historinë e kohës së tij, dhe në të njëjtën kohë një nga tiranët më mizorë që kanë torturuar llojin njerëzor. Ai lindi në 1741 në Tepelenì, një qytet modern 20 liga në veri të Janines, në një familje që i përkiste fisit te Toskeve, i cili kishte marrë sundimin e Tepelenes. Pas vdekjes së babait të tij, duke qenë vetëm trembëdhjetë vjeç, atij do t'i hiqej feudi, nëse nëna e tij Hanko, një grua me shpirt të madh, nuk do t'ia kishte administruar atë. Shpejt ai u mësua me të gjitha cilesite e palicarëve apo luftëtarëve shqiptarë, duke bërë bastisje dhe pre në tokat e armiqve të familjes së tij. Me kete rast banorët e Kardhiqit të bashkuar kundër tij, e zhveshën dhe e përzunë nga pronat e tyre, duke i zënë robër nënën dhe motrën e tij dhe duke i trajtuar në mënyrë të padenjë. Aliu një i arratisur dhe endacak ne male, e gjeti veten të rrenuar deri ne monedhen e fundit, kur papritur gjeti një thesar në një shtëpi të vjetër bejleresh dhe më pas gjithçka ndryshoi për të. Pasi kishte mbledhur 2000 burra, ai u kthye triumfues në Tepelene, nëna dhe motra e tij  pasi kishin liruar nga Kardhiqi, zgjuan etjen për hakmarrje në gjoks e tij. Pasi u bë i njohur ndër fisnikët e vendit për trimërinë dhe bukurinë e tij, ai mori për grua vajzën e sanxhakut të Delvines. Ai mblodhi trupa të reja dhe u përpoq të rimarrë me forcë të armatosur të gjitha tokat e të atit, por armiqtë e tij të eger e copëtuan ushtrinë e tij të vogël, kështu që ai bëri paqe dhe u pajtua me fqinjët e tij. Më pas ai u bë udhëheqës bandit dhe kreu bastisjet e tij në Epir, Maqedoni dhe Thesali, duke i shpëtuar të gjitha rreziqeve me aftësinë dhe largpamësinë e tij; dy herë e kapën rrob, e gjithnjë u  arratise. I vendosur të ngrihej mbi rrënojat e sanxhakut të Delvines, ai e vrau me pabesi dhe në këmbim u bë toger i pashait të Romelisë, në ushtrimin e së cilës post mundi të rritej në besim dhe pasuri. Në vitin 1787 ai kishte nen komandë,nje force të rëndësishme ushtarake në luftën midis Turqisë dhe dy imperiet perandorake; dhe si shpërblim për shërbimet e tij, u bë pasha i Trikallës dhe mbikëqyrës i rrugëve në të gjithë Rumelise. Më pas mbajti me pagese te tij një trupë prej 3000 deri në 4000 burra, pothuajse të gjithë të armatosur, dhe aspironte te behej pasha i Janines, e cila do t'i mundësonte të mbretëronte si sundus mbi shqiptarët. Duke thyer fisnikët e ndryshëm që ishin në mosmarrëveshje serioze mes tyre, ai fushon nën muret e Janines dhe me dhurata e premtime kerkon nga  banorët e Janines, për të dërguar perfaqesues në Kostandinopojë për të kërkuar atë si Pasha  për ta. Porta i kthen ata me urdhër që ai të shperndaje trupat e tij dhe të kthehet në detyren e tij. Ai falsifikon firmanin, thërret bejleret dhe u lexon një akt që e emeron ate Pashain e Janinës dhe i urdhëron t'i njohin autoritetin e tij,bejleret te manihtur shpërndahen të hutuar dhe ai hyn në Janinë mes brohoritjeve të njerëzve. Më pas ai dërgoi një delegacion të ri në Kostandinopojë dhe së shpejti posti i tij u legjitimua zyrtarisht nga Porta (1788). I pasur, i fuqishëm dhe i frikshem, ai ishte në gjendje të kënaqte dëshirën e tij për hakmarrje. Nën muret e Hormoves ku ai u zhvendos atje u bë zot i saj, e shkatërroi masakroi banorët dhe shiti fëmijët dhe gratë në skllavëri. Më pas ai konceptoi planin e themelimit të një shteti të pavarur në Epir dhe filloi të ngjallte dyshime në Divan kundër pashallarëve të tjerë,territoret e të cilëve ai lakmonte, njëri prej tyre ngriti kundër tij Suliotet, një fis malësoresh shqiptar, që shpallnin fenë greke dhe që i shkaktoi vazhdimisht të pësoja, disfata të rënda, kështu që ai nënshkroi një armëpushim me ta, duke e shtyrë hakmarrjen për një herë tjetër. Me synimin për të grumbulluar thesare, ai fortifikoi Janinen e zbukuroi dhe e bëri qendrën e fuqisë së tij ushtarake. Me Traktatin e Campo Formio (1797), Franca u bë zotëruese e Ishujve Jonianë dhe varësive të tyre kontinentale, fuqia e saj arriti kështu deri në kufijtë e Aliut, i cili kishte pak besim  me fqinjët e tij të rinj. Napoleoni hyri në negociata me të, duke shpresuar ta bënte ate një instrument të dobishëm për planet e tij të mëtejshme, dhe Aliu mori të drejtën,të dërgonte ushtrinë e tij të vogël përmes kanalit të Korfuzit në kundërshtim me traktatet e mëparshme, me të cilin mundi të merrte në zotërim Nivicen dhe Vasilin dhe të gjitha fshatrat e atij bregdeti . Ai i pagoi sulltanit (që ishte Selimi III i dobët) një haraç për çdo vend që kishte pushtuar dhe përfundoi duke fituar hirin e Divanit duke ofruar të drejtonte personalisht kontigjentin e trupave shqiptare, të cilët do të bashkoheshin me grand visirin kundër Pasvanit. -Oglu . Sapo francezët zbarkuan në Egjipt dhe filloi lufta midis Francës dhe Portës, Aliu i propozoi divanit të dëbonte francezët nga vendet ish veneciane në kontinent, ai mori "karten e bardhe" dhe filloi armiqësitë me pabesi, duke burgosur pabesisht gjeneralin adjutant. Roze, të cilën e kishte ftuar në një takim, pastaj mori nën kontroll Butrintin, Prevezën, Vonizën dhe gjithë atë bregdet, duke zënë rob gjeneralin Lasalcette pas një masakre të tmerrshme, për të cilën mori vendin e nderit. Nelson dërgoi një oficer për ta uruar dhe për të shprehur dëshirën e tij që të mund të zbriste për të përqafuar personalisht heroin e Epirit. Pasi u kthye në vendin e tij, ai meditoi një plan të ri kundër Sulioteve, i sulmoi ata dhe u mund përsëri, por me mjeshtëri dhe tradhti ai pushtoi fshatrat e tyre; gjë që e rriti shumë famën e tij, pasi ai fis u mbajt kundër osmanëve për më shumë se një shekull; dhe sulltani i dërgoi diplomën e Rumeli-Valesit, mëkëmbës i Rumelisë; me të cilin e gjeti veten të ngritur në gradën e Pashait me tre bishta(code). Menjëherë pas kësaj ai e gjeti veten në krye të 80,000 burrave, duke komanduar pothuajse gjithë pashallarët e Turqisë Evropiane. Xhelozia e tij kundër rusëve u rrit me pushtimin e tyre të Malit të Zi në veri të Shqipërisë në 1805, dhe Rusia nuk ishte më pak xheloze për fuqinë e tij gjithnjë në rritje. Aliu bëri marrëveshje me Napoleonin për t'u pajtuar me Francën, dhe ky i fundit i dërgoi dhurata dhe i ofroi një kurorë si mbret,në Epir, duke dërguar gjithashtu një konsull të përgjithshëm në Janine, i cili ishte i dituri Pouqueville; falë influences së Francës me Divanin, veziri mori   Lepanton dhe Morene për djemtë e tij Muktarin dhe Veliun. Në paqen e Niemenit, Aliu kishte frikë të shihte veten të ekspozuar pa mbështetje ndaj hakmarrjes së rusëve. Ai ndërhyri fuqishëm për paqen midis Turqisë dhe Britanisë së Madhe, për të cilën Oborri i Londrës i dhuroi atij  një bataglion të bukur artilerie dhe disa qindra raketa, si dhe dërgoi një perfaqesues në oborrin e Janinës. Pastaj në kabinetin e San Cloud ne France u vendos, rrënimi i Aliut, i cili mbase u shpëtua vetëm nga përputhja e rrethanave të ndryshme, dhe veçanërisht nga fatkeqësitë e ekspeditës franceze në Spanjë. Më pas ai donte të merrte pashallekun e e Delvines dhe qytetet Gjirokaster dhe Kardhiq, si një sovran, ai e drejtoi këtë luftë nga pozicioni i tij,Kardhiqi u mundua te rezistoje, mbrojtja ishte kokëfortë, por hakmarrja e Aliut ishte e tmerrshme, pasi kishte masakruar gjithë popullsinë e atij qyteti fatkeq. Ndërkohë, Franca pasi e kishte bindur Portën të ndiqte anën e saj, gjenerali Andreossi fitoi një ndikim të madh në Kostandinopojë, të cilin e përdori në dëm të Aliut. Aliu mësoi për mashtrimet e francezëve kundër tij dhe i rriti nje urrejtje të thellë kundër Napoleonit, i cili megjithatë degjoi për fatkeqësitë e tij në fushatën e 1812-ës.Duke qenë zot absolut i Epirit, ai shfaqi gjithë madhështinë e një sovrani, ndertoi rrugë të medhaja, fshatra, ngritën fortesa dhe në shumë vende ndërtuan fabrika vërtet mbretërore. Njerëzit besonin se ai mbrohej nga nje fuqi qiellore. Atje u pritën në mënyrë madhështore disa anglezë të shquar, ndër të tjerë Bajroni dhe Hobhaus, të cilët vizituan Janinen. Në janar 1816, Aliu u vizitua nga mbreti i rënë i Suedisë Gustavus Adolphus, i cili po shkonte në Jerusalem, i cili u trajtua prej tij me të gjitha respektet, dhe iu dha si dhuratë saberi i Karlit XII. E vetmja pikë në Greqinë e lashtë që ishte ende e lirë ishte Parga dhe ai donte ta zotëronte edhe këtë; ia beri një traktat sekret me Anglinë dhe parganiotti të dëshpëruar u shpergulen të gjithë, duke i lënë Aliut , gjë tjetër veç gurëve të vendit të tyre. Vezirit ambicioz nuk dukej se nuk i mungonte më asgjë: fëmijëve dhe nipërve të tij u emeruan ne të gjithë postet eminente, ai krahasohej me sovranët; një poezi për nder të tij ishte shtypur së fundi në Vjenë; një studiues në heraldikë i kishte bërë një stemë, emblemë e dinastisë së tij, atij i ishte kushtuar ne dizionario gallo-greke,titulli ,i Madhi,i fuqishmi,te cilet ju jepeshin njerezve te fuqishem, dhe miqtë e tij prej kohësh e quanin me titullin mbret. Porta deri atëherë kishte toleruar gjithçka prej tij; por ai ishte duke u plakur dhe ajo kishte frikë të shihte zhdukjen e thesareve të tij të pafundme. Divani u gjet sipas gjykimit të Pasho-Beut, armikut më të ashpër të Aliut që ai kishte,qe e kishte  zhveshur nga pasuria, ai ringjalli planin për ta rrenuar atë, të paraqitur kete plan qe tashmë në 1812. Ata filluan të sulmojnë djalin e tij të vogël Veliun, pasha i Thesalisë, duke e hequr nga Leptanua. Aliu më pas u përpoq të vriste Pasho Beun, dy atentatorë qëlluan mbi të pa e arritur ta vrisnin,dhe njëri prej tyre nen  torturuara deklaroi se ishte porositur nga Aliu. Sulltani i irrituar u betua se do të hakmerrej dhe i vuri vezirit dënimin e ndalimit të tyre ose ndalimin perandorak, i cili u ratifikua nga një fetfa i myftiut; korrierët e tij dhe të gjithë agjentët e tij u vunë shpejt në levizje. Pasho-Beu u caktua pasha i Janinës dhe udhëheqës i ekspeditës kundër tyre. Aliu vendosi të mbrohej me guxim dhe mori masat më të forta dhe më efektive. Megjithatë, ai shpejt e gjeti veten të rrethuar , vetëm në kryeqytetin e tij. Pasi ishte mundur në mënyrë të përsëritur Pasho Beu, i cili u zëvendësua nga Curshid-Mehemet-pasha, ish-veziri i madh, dhe më pas pashai i Moresë; në fund Aliu u detyrua të strehohej në  kullë me njëqind burra të zgjedhur; vendeqendrimi i  fundit, nën të cilin kishte vendosur sasi të mëdha pluhuri ndezes, i vendosur të hidhte në erë sesa të kapitullonte; vendosmërinë që ia bëri të ditur Curscidit. Ky i fundit, megjithatë  e detyroi të hynte në negociata dhe e bindi me premtime boshe të shpërngulej në një ishull të vogël në liqen, për të pritur urdhrat e sulltanit. Këto nuk vonuan shumë dhe më 5 shkurt 1822 iu lexua dënimi me vdekje Aliut. Më pas ai mori armët dhe me të shtënën e parë plagosi serashin dhe vrau një nga oficerët: më pas filloi një përleshje, në të cilën veziri u shpua nga disa plumba. Koka e tij u dërgua në Konstandinopojë po atë natë dhe trupi i tij u varros me  gjitha nderimet e një veziri dhe pashai.

Free Blogger Albert Pasho